về địa danh Thủ dầu Một

TIẾP CẬN ĐỊA DANH THỦ DẦU MỘT:
Nhìn từ góc độ lịch sử, từ nguyên...
(Quá trình hình thành và thời điểm xuất hiện)
Minh Châu

Thủ Dầu Một (TDM) là tên cũ của tỉnh Bình 
Dương (BD) trước năm 1956, tồn tại 87 năm 
(1869-1956) và  đã gắn liền với lịch sử  đấu 
tranh, xây dựng và phát triển của vùng đất, nay 
là địa bàn tỉnh BD. Địa danh này đã được nhiều 
tác giả, sách báo tìm hiểu, giải thích về xuất xứ, 
lai lịch, từ nguyên... nhưng đến nay cũng chưa 
có được sự thống nhất và sức thuyết phục cao. 
Chúng tôi cho rằng việc tìm hiểu nói trên cần 
nên tiếp tục, nhất là việc xác  định chính xác 
thời điểm xuất hiện của địa danh này vẫn gần 
như còn bỏ trống... 
Gần  đây, nhân  được  đọc mấy bài báo, bài 
nghiên cứu (của một nhà văn và của một thạc 
sĩ sử học) đề cập đến vấn đề địa danh TDM... 
chúng tôi thấy có đôi điều muốn được trao đổi 
thêm với các tác giả bài viết nói trên. 
Về bài viết thứ nhất, cách  đây chưa lâu, nhà 
văn Nguyễn Yên Mô, một thành viên tham dự 
trại sáng tác văn học năm 2006 tại BD (do Tạp 
chí Văn nghệ QĐND và Hội VHNT Bình Dương 
tổ chức) có sáng tác bút ký “Bình Dương, 
hương  đất tình người”
(1)
. Bút ký  được chọn 
đăng và được lấy tên đặt thành tiêu đề chung 
cho tuyển tập thơ văn của trại sáng tác. Điều 
đáng nói là trong bút ký này tác giả đã thuật lại 
việc đi tìm hiểu về lai lịch tên gọi TDM. Nhà văn 
đã viết: “Người ta bảo “thủ” tức là  đứng  đầu, 
“một” tức là duy nhất, “dầu” tức là cây dầu (...). 
Thế còn “Thủ Đức”, “Thủ Thừa”, “Thủ Thiêm”? 
Đó là ông quan đứng đầu “trấn”(?). Rồi ông nêu 
lên một câu hỏi mà thực chất là một phát hiện 
của riêng mình để giải thích tên gọi TDM: “Ngày 
xưa TDM cũng là một trấn(?). Có phải quan 
trấn thủ  đất này tên gọi là “Một”(?) sđđ trang 
187. 
Qua  đoạn viết trên cho thấy cái tên nôm na 
TDM  đã gợi nhiều sự chú ý thu hút  đối với 
những người muốn tìm hiểu nó và sự tìm hiểu 
quả là không  đơn giản chút nào! Bằng chứng 
nhà văn đã gặp không ít lúng túng và cả sự mơ 
hồ khi hiểu về  địa danh này. Thực ra, TDM 
chưa bao giờ là một  đơn vị hành chính cấp 
“trấn”, cũng không có bất cứ tài liệu, tác giả nào 
nhắc đến chuyện đất TDM có một ông Trấn thủ 
tên là Một như tác giả đã nghĩ. 
Tuy nay TDM không còn là tên riêng của một 
tỉnh, nhưng từ lâu TDM vẫn luôn là lỵ sở, thủ 
phủ hành chính của vùng đất này  và hiện nay 
còn có một thị xã (thành phố) sầm uất, xinh đẹp 
vẫn mang tên TDM. Mới  đây, ngôi trường  đại 
học chính quy lớn nhất của  địa phương cũng 
mang tên Đại học Thủ Dầu Một. Chắc chắn mai 
đây, cùng với BD, TDM sẽ là những thành phố 
công nghiệp - dịch vụ năng  động quan trọng 
hàng đầu của Bình Dương và của vùng kinh tế 
trọng điểm phía Nam, cũng như của cả nước. 
Từ những điều trình bày ở trên, cho thấy việc 
tiếp tục tìm hiểu, thảo luận thêm một cách thấu 
đáo về tên gọi TDM, địa danh luôn gắn liền với 
lịch sử của xứ này, là điều cần thiết nên làm. 
•  Tên TDM đã được hình thành ra sao 
về mặt lai lịch, từ nguyên? 
Trước hết, xin được điểm lại một số giải thích 
đáng chú ý hơn cả của các nhà nghiên cứu có 
uy tín chung quanh sự hình thành cụm từ  địa 
danh TDM. Đồng thời thử nêu lên một cách lý 
giải, tiếp cận nhìn từ góc độ lịch sử, từ nguyên 
cũng như về thời điểm xuất hiện của địa danh 
này. 
Trước đây cũng có những tác giả cho rằng tên 
TDM có nguồn gốc từ tiếng Campuchia. Chẳng 
hạn, như nhà soạn từ  điển Lê Văn  Đức, nhà 
ngữ học Lê Ngọc Trụ, ở phần địa danh  (trang 
260) trong “Việt Nam từ điển” (Sài gòn TB 1970) 
cho rằng tên TDM do âm Việt  đọc tiếng Cao 
Miên (sic) “Thun Doán Bôth” (có nghĩa là gò có 
đỉnh cao nhất) mà ra (lỵ sở TDM ở trên ngọn 
đồi ven sông Sài gòn)
(2)
. 
Nhưng phần  đông tác giả khác (kể cả người 
viết bài này) đều nghĩ TDM là một cụm từ tiếng 
Việt  được hình thành từ sự kết hợp giữa hai -2- 

thành tố: “Thủ” (từ Hán - Việt có nghĩa là “giữ”vì 
nơi  đây có  đồn binh  để canh giữ, kiểm soát); 
“Dầu Một” là tên đất, được cấu tạo theo cách: 
“Tên một loài thảo mộc + từ chỉ số lượng”. Ví 
dụ như các  địa danh “Quéo Ba” (ở Long An), 
“Xoài  Đôi” (ở Phú Nhuận, TP.HCM). Theo 
truyền khẩu vì  đồn binh canh giữ tại huyện lỵ 
Bình An nằm trên ngọn đồi có cây dầu lớn quen 
gọi là “cây dầu một” nên tên gọi THỦ DẦU MỘT 
ra đời. 
Học giả Vương Hồng Sển trong từ điển “Tiếng 
nói miền Nam” TP.HCM xb 1997, trang 645) 
cho rằng người Campuchia gọi tên TDM là 
“Chhocutal MucyDoem” (Chhocutal: gỗ dầu; 
Mucy: một; Doem: cây) có nghĩa là “cây dầu 
một” theo đúng cách hiểu ở trên(3)
. Người Hoa 
cũng dùng tên “Thổ Long Mộc” (cây rồng  đất: 
có thể hiểu đây là cây dầu rái hay dầu lông có 
chứa chất nhựa rất dễ cháy nổ gọi là “mãnh 
hỏa du”, để chỉ vùng đất TDM. Trong hồi ký viết 
về vùng đất TDM (xuất bản tại Paris 1863), đại 
úy L.C Grammont (viên sĩ quan Pháp  đánh 
chiếm và quân quản TDM trong thời gian 1961-
1962), cũng hiểu “thủ” là “giữ”; “dầu một” là một 
loại cây nên đã dùng cụm từ Pháp để chuyển 
nghĩa tên TDM “garde - un arbre” (garde: giữ 
un arbre: một cây).   
Riêng chữ “thủ” còn có người hiểu theo nghĩa 
là “đầu”,  đứng  đầu như trong các từ kép “thủ 
sở”, “thủ phủ” là nơi đặt trụ sở một đơn vị hành 
chính.  Trong “Kỷ yếu TDM - Bình Dương 300 
năm hình thành...” (XB 1998), nhà nghiên cứu 
địa bạ Nguyễn  Đình  Đầu giải thích  địa danh 
TDM: “Trong địa phận làng này xưa có thủ sở 
gần cây dầu lớn nhất...” (trang 49). 
Trên đây là một số giải thích về địa danh TDM. 
Tuy việc làm này cần nên tiếp tục, nhưng đến 
nay chúng ta cũng có thể  đi  đến một cách lý 
giải, tiếp cận có nhiều cơ sở có thể thuyết phục 
và chấp nhận được (phần lý giải này đã được 
trình bày trong cuốn sách “Lối xưa đất Thủ” của 
chúng tôi xuất bản 2009)
(4).
 Chẳng hạn, tên gọi 
“dầu một” hay là vùng có nhiều cây dầu lông, 
dầu rái (miệt dầu). Việc dùng tên thảo mộc (cây 
đặc sản hay  đặc biệt)  để tạo thành một  địa 
danh vẫn là cách thường thấy tại nước ta, nhất 
là  ở miền Nam. Thí dụ: các  địa danh “Trảng 
Bàng” (khoảng đất rộng có nhiều cây bàng), Gò 
Vấp (gò có nhiều cây vấp, cây lim). Ngay ở thị 
xã TDM có tên xóm Gò Cầy (gò có nhiều cây 
cầy, cây Kơ-nia (?)). Còn tên đất liên quan đến 
cây dầu rái (dầu lông) thì có nhiều, khá phổ 
biến như tên huyện Gò Dầu (ở Tây Ninh), xóm 
Suối Dầu (ở Nha Trang). Riêng ở TDM - Bình 
Dương trước  đây có rất nhiều cây dầu, ngày 
nay loại cây này vẫn còn khá nhiều trên khu đồi 
UBND Tỉnh ủy Bình Dương. Chắc rằng tên Dầu 
Một và cả tên TDM bắt nguồn từ tên loài cây 
này mà ra. Từ “Thủ” (là do có đồn binh để trấn 
thủ hay  đó là nơi “thủ sở”) ghép với từ “dầu 
một” thành  tên TDM  đều có thể hợp lý, vì từ 
xưa đến nay nơi đây luôn là lỵ sở của vùng đất 
TDM - BD trước năm 1956 của tỉnh Sông Bé 
sau ngày giải phóng cũng như tỉnh BD hiện nay. 
•  Địa danh TDM có từ bao giờ? 
Đây là câu hỏi không dễ có  được câu trả lời 
chính xác, thỏa  đáng. Vì thế,  đến nay câu trả 
lời đó vẫn còn bỏ trống, tất nhiên không được 
nhầm lẫn các mốc thời  điểm cụ thể rõ ràng 
trong các quyết  định thành lập các  địa danh 
đơn vị hành chính cấp hạt, tiểu khu, tỉnh TDM 
với tên gọi dân gian TDM được hình thành từ 
những  đặc  điểm riêng, tạo nên một  địa danh 
khó có tên thứ hai trùng lắp. 
Tên gọi TDM có lẽ được hình thành từ một quá 
trình lắp ghép các tên gọi dân gian quen thuộc 
và chắc chắn có trước khi người Pháp  đánh 
chiếm vùng đất Biên Hòa - Bình An.   
Đến năm 1869, lần đầu tiên tên TDM được đặt 
cho một đơn vị hành chính cấp hạt: Hạt (tham 
biện) TDM (1869-1876), tiếp theo là tiểu khu 
(hành chính) TDM (1876-1889) rồi tỉnh TDM 
(1889-1956). 
Trả lời câu hỏi tên TDM có từ bao giờ, TS. Lê 
Trung Hoa, một tác giả chuyên khảo về  địa 
danh cũng chỉ xác  định  được rằng  tên TDM 
phải có trước năm 1871(5)
. Có  được sự xác 
định này chắc là TS. Lê Trung Hoa đã dựa vào 
một số cứ liệu trong một cuốn sách viết về lịch 
sử đường phố Thi Sách ở quận I, TP.HCM, có 
liên quan  đến  địa danh TDM như sau: 
“...Đường nay thuộc loại xưa nhất Sài Gòn (...), 
từ ngày 2-6-1871 đến 1877  đường đặt  tên là 
đường TDM (...). Năm 1955  đổi thành  đường 
Thi Sách”
(6)
. Nhưng như trên  đã dẫn, ngay từ 
năm 1869 (trước thời điểm TS. Hoa đưa ra đến -3- 

2 năm) tên TDM  đã  được  đặt cho một  đơn vị 
cấp hạt (hạt hành chính TDM 1869-1876). 
Mới đây trên ấn phẩm “Thông tin khoa học và 
đào tạo số 01-2010 của trường  Đại học Thủ 
Dầu Một, ở bài viết: “TDM tên gọi và lịch sử”, 
tác giả, ThS. Sử học Vương Quốc Khanh có 
đưa ra một số sử liệu và nhận  định về thời 
điểm xuất hiện địa danh TDM như sau:  “Theo 
truyền thuyết tên TDM có vào thế kỷ XVI, khi 
nhà Nguyễn lập chính quyền  ở  đây”(?) (trang 
28). Cách mấy dòng sau đó, tác giả đưa ra mấy 
cứ liệu và khẳng định”. Thật ra, tên TDM ra đời 
ngày 5-11-1876 (...) là một  đơnvị hành chánh 
tiểu khu (...).  Đến ngày 20-12-1899, Toàn 
quyền Đông Dương đổi tiểu khu ra thành tỉnh” 
(trang 29). 
Qua mấy nhận định trên đây, chúng tôi có đôi 
điều muốn  được trao  đổi thêm với tác giả bài 
báo. Và nhân đây xin trình bày cách lý giải có 
thể xác định được thời điểm xuất hiện địa danh 
TDM. 
Theo tác giả bài báo là khó xác định thời điểm 
trên vì “theo truyền thuyết tên TDM có vào thế 
kỷ XVI”, nghĩa là vào một thời  điểm nào  đó 
trong khoảng thời gian từ 1501 đến 1600 (điều 
này sẽ trao đổi sau) và chỉ có thể biết đến TDM 
như là một đơn vị hành chính cấp tiểu khu TDM 
vào 1876. Nhưng nếu phải nói về đơn vị hành 
chính TDM  đầu tiên lẽ ra phải nhắc  đến hạt 
(tham biện) TDM xuất hiện từ  năm 1869 trước 
năm bài báo trên  đã dẫn (1876)  đến 7 năm. 
Đáng nói hơn là thời điểm TDM trở thành đơn 
vị hành chính cấp tỉnh (ngang hàng với tỉnh 
Biên Hòa mà trước đó chỉ là một huyện của tỉnh 
này) vào năm 1889 chứ không phải như tác giả 
đã dẫn là năm 1899 (nếu đây không phải là lỗi 
in ấn). Được biết tất cả tài liệu viết về TDM đều 
ghi  đó là năm 1889. Cũng theo bài viết “tên 
TDM có vào thế kỷ XVI...”, chúng tôi cho rằng 
đó là quãng thời gian quá sớm nếu so với quá 
trình mở đất và định cư của cư dân miền ngoài 
trên đất Đồng Nai - Gia Định lúc bấy giờ. Cũng 
như việc  xác  định thời  điểm “Nhà Nguyễn lập 
chính quyền ở đây” vào thế kỷ XVI là hoàn toàn 
không chính xác. Bởi lẽ  đó là sự kiện lịch sử 
quan trọng  đã  được ghi chép rõ ràng: “Năm 
Mậu Dần (1698)... Chưởng cơ Nguyễn Hữu 
Cảnh kinh lược Cao Miên đem xứ Đồng Nai đặt 
huyện Phước Long và đặt dinh Trấn Biên”. (ĐN 
NTC)
(7)
.  Đất TDM sau này lúc bấy giờ nằm trên 
địa bàn tổng Bình An thuộc huyện Phước Long, 
dinh Trấn Biên nói trên. 
Như vậy  Nhà Nguyễn lập chính quyền  ở  đây 
vào cuối thế kỷ XVII, chứ không phải vào thế kỷ 
XVI như bài báo đã xác định. 
•  Có thể xác định được thời điểm xuất 
hiện địa danh TDM 
Chính cột mốc năm 1689, nhất là năm 1808 
cho ta cơ sở để có thể xác định được thời điểm 
hình thành tên gọi TDM. Cụm từ Thủ - Dầu Một 
chỉ có thể hình thành khi hội  đủ  điều kiện có 
thêm thành tố “thủ”, nghĩa là khi tại đây đã xây 
dựng đồn bình để trấn giữ (thủ sở) hoặc đã trở 
thành lỵ sở (thủ phủ) của vùng đất này. Được 
biết “Dầu Một” là tên gọi dân gian của địa danh 
Phú Cường như sách  ĐNNTC  đã ghi: “Chợ 
Phú Cường ở thôn Phú Cường huyện Bình An, 
tục danh chợ Dầu Một  ở bên huyện lỵ” (sđd 
tr.35). Còn  đồn bình Bình An rất có thể  được 
xây dựng từ sau năm 1808, khi tổng Bình An 
được nâng thành huyện. Theo sách ĐNNTC ở 
phần “quan Tấn (đồn binh, Thủ sở  để canh 
giữ...) cho biết từ  đầu  đời Minh Mạng tại phủ 
Phước Long có đặt các “thủ sở” (còn gọi là bảo, 
hay pháo đài) để giữ nơi quan yếu” (sđd trg 31) 
như bảo Phước Thắng (huyện Phước An - nay 
là Vũng Tàu) lập 1838; Pháo  đài Tả  Định 
(huyện Nghĩa An - nay là Thủ Đức) lập 1834; 
Bảo đất Tam Kỳ (huyện Bình An, sau là TDM) 
lập 1848. Riêng ở huyện Bình An có thêm đồn 
Thị Tính (1823) “để trấn giữ man dâu” và đồn 
Chơn Thành (1840)... Như vậy các  đồn binh, 
thủ sở đều thiết lập sau năm 1808. 
Như vậy, cụm từ địa danh TDM xuất hiện sớm 
nhất không thể trước năm 1808, tức là thời 
điềm tổng Bình An  được nâng thành huyện. 
Quá trình hình thành địa danh TDM có thể diễn 
tiến như sau. Lúc  đầu tên Dầu Một (tục danh 
của Phú Cường)  được nhóm lưu dân người 
Việt dùng để gọi một ngôi chợ (chợ Phú Cường) 
hay một xóm thôn tại  đây, khi  đồn binh  được 
lập thì gọi là chợ Thủ rồi sau đó ghép thành tên 
chợ TDM. Đến 1869 người Pháp thấy địa danh 
này nói lên được đặc điểm của địa phương, lại 
rất quen thuộc với cư dân nên họ dùng đặt tên 
cho đơn vị hành chính đầu tiên là hạt TDM, rồi 
sau đó là tỉnh TDM vào năm 1889. -4- 

Địa danh TDM do lưu dân người Việt  đặt ra, 
muốn biết khoảng thời gian của  địa danh này 
xuất hiện vào lúc nào? (thế kỷ XVI như tác giả 
bài báo khẳng định) chúng ta hãy điểm một số 
cột mốc chính cuộc nam tiến của dân tộc.    
Vào thời nhà Lê, đến cuối thế kỷ XVI, lãnh thổ 
nước Đại Việt mới đến đèo Cù Mông (ranh giới 
giữa tỉnh Phú Yên và Bình Định). Đến đầu TK 
XVII “năm 1611 (...) Nguyễn Hoàng phát quân 
đánh chiếm đất từ đèo Cù Mông đến Đại Lãnh 
(...) lập thành phủ Phú Yên (Đào Duy Anh, lãnh 
thổ nước  Đại Việt và sự hình thành dân tộc 
Việt)
(8)
. Non thế kỷ sau, chúa Nguyễn Phúc Chu 
tiếp tục mở rộng lảnh thổ: “Năm 1697 lấy  đất 
Phan Rang và Phan Rí,  đặt dinh Bình Thuận” 
(sđd tr.461).  Đây chính là vùng  đất cực nam 
miền Trung nước ta hiện nay. 
Về thời điểm người Việt định cư lập thành xóm, 
thôn đầu tiên ở vùng đất Đồng Nai - Gia Định 
vẫn chưa được các nhà nghiên cứu thống nhất 
vì nói chung rất khó xác định. Trước 1698, hầu 
hết di dân người Việt đến đây sống rải rác, xen 
kẽ với cư dân bản  địa. Từ khi  Nguyễn Hữu 
Cảnh lập các đơn vị hành chính đầu tiên (1698) 
mới có những nhóm di dân đông đúc từ vùng 
Ngũ Quảng  được khuyến khích vào  đây khai 
khẩn vùng đất mới này. Sách “Lịch sử khai phá 
vùng  đất Nam bộ (XB 1987, tr.38, do Huỳnh 
Lứa chủ biên) cho rằng chủ yếu “cuộc di dân 
của người Việt diễn ra trong TK XVII
(9)
. Lê Bá 
Thảo trong cuốn sách “Địa lý vùng đồng bằng 
sông Cửu Long” cho biết: “Vùng quanh Sài Gòn 
chỉ được khai phá và có dân dịnh cư vào năm 
1672”
(10)
. Như thế “vùng quanh Sài Gòn” trong 
đó có vùng Bình An - TDM đến nửa sau thế kỷ 
XVII mới được khai phá và có dân định cư, làm 
sao  địa danh tiếng Việt như TDM (kể cả Dầu 
Một) có thể xuất hiện vào thế kỷ XVI, vì  đến 
hàng trăm năm sau (1600-1808) các  đơn vị 
hành chánh cấp huyện cùng với các đồn bình 
thủ sở mới thiết lập. 






Tóm lại, tên gọi Thủ Dầu Một dã  được nhiều 
người tìm hiểu, có nhiều cách giải thích và vẫn 
chưa có câu giải  đáp hoàn toàn thỏa  đáng, 
được mọi người chấp nhận. Vì thế việc tìm hiểu 
này cần nên tiếp tục. Từ suy nghĩ đó và nhân 
có mấy bài báo, nhận  định  đã nêu, bài viết 
ngắn này muốn được trao đổi thêm và đưa ra 
một số cách tiếp cận như đã trình bày ở trên. 
Hy vọng rằng cách tiếp cận, lý giải này góp 
thêm một số cơ sở có sức thuyết phục nhiều 
hơn,  đặc biệt là phần thử xác  định thời gian, 
thời điểm xuất hiện các địa danh Dầu Một, TDM 
mà lâu nay có thể nói gần như bỏ trống. Qua 
đây, người viết cũng mong nhận được trao đổi, 
phản hồi từ những người cùng quan tâm vấn 
đề được nêu trên, cũng như những người cùng 
yêu mến quê hương TDM - BD. 
Chú thích: 
1. Nhiều tác giả, Bình Dương, hương đất tình người, 
NXB Trẻ 2006 (trang 187). 
2. Lê Văn Đức, Lê Ngọc Trụ “Việt Nam từ điển, Sài 
Gòn TB 1970 (trang 260). 
3. Vương Hồng Sển, Từ điển Tiếng nói miền Nam, 
XB T.P.HCM 1997 (trang 645). 
4. Nguyễn Hiếu Học, Lối xưa đất Thủ, NXB Trẻ 2009 
(trang 11-14). 
5. TC KTNN số 283/1998 mục Ai? Sao? 
6. Nguyễn Thắng, Nguyễn  Đình Tư,  Đường phố 
TP.HCM, XB 2001 (trang 110). 
7. ĐNNTC Lục tỉnh Nam kỳ, dịch giả Tu Trai Nguyễn 
Tạo (Tập Thượng TB1 1973, trang 2). 
8. Đào Duy Anh, tác phẩm được tặng thưởng giải Hồ 
Chí Minh, XBKHXH, trang 448. 
9+10. Nhiều tác giả, Nam bộ đất và người, tập VI, 
NXB TP.HCM, trang 84. 
Nguồn:  http://www.sugia.vn/