LÀNG SƠN MÀI TƯƠNG BÌNH HIỆP - BÌNH DƯƠNG

Cách trung tâm thị xã Thủ Dầu Một chừng 7km về phía Bắc thuộc xã Tương Bình Hiệp, thị xã Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương, Tương Bình Hiệp là tên một làng nghề làm sơn mài truyền thống đã được kế tục và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp từ lâu đã nổi tiếng khắp cả nước về chất lượng và sự tinh xảo nhẹ nhàng mang đậm phong cách Á Đông.

 

Sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp – Ảnh: nguồn asiatourist.com.vn

Theo nguồn sử liệu địa phương, vào giữa thế kỷ XVIII, một lớp lưu dân từ miền Bắc và các xứ thuộc vùng “Ngũ Quảng” xa xôi đã xuôi theo sông Sài Gòn đến tụ cư lập nghiệp ở huyện Bình An (Thủ Dầu Một). Một số người đã tìm về vùng Tương Bình Hiệp ngày nay lúc đó còn rất hoang vu để khai phá và làm nông nghiệp dọc theo triền sông Sài Gòn. Đến cuối thế kỷ XVIII, nhiều lớp thợ sơn mài từ đất Quảng Bình, Thuận Hóa đã theo dòng di dân đem nghề sơn vào tận các xứ Đồng Nai, Gia Định và cả vùng đất sau này là Tương Bình Hiệp. Tên Tương Bình Hiệp mãi đến năm 1861 mới xuất hiện khi người Pháp chiếm huyện Bình An lập nên mười xã thôn của tổng Bình Thổ thuộc tỉnh Thủ Dầu Một. Ban đầu nơi đây cũng chỉ có vài hộ chuyên nghề sơn son thếp vàng và pha chế sơn then.

 

Các sản phẩm sơn mài – Ảnh: B.T.H (hcmufa.edu.vn)

Từ một việc làm để giải trí lúc nông nhàn cho đỡ niềm mong nhớ quê cha đất tổ, những tác phẩm sơn mài đầu tiên đã được những người giàu có trong vùng biết đến và đặt mua. Tiếng lành đồn xa, hàng đặt ngày càng nhiều, đã có những hộ chuyên nghiệp kéo theo nghề làm sơn mài phát triển. Khi người Pháp chiếm Thủ Dầu Một, họ đã thích thú với nghệ thuật sơn mài Việt Nam. Nhận chân giá trị của môn nghệ thuật khá lạ lẫm này, người Pháp đã giới thiệu phương pháp sáng tạo nghệ thuật của phương Tây để bổ sung, ứng dụng vào nghệ thuật cổ truyền Việt Nam nhằm tạo nên những tác phẩm sơn mài có giá trị cao về nghệ thuật.

 

Công đoạn mài tranh – Ảnh: B.T.H (hcmufa.edu.vn)

Các nghệ nhân lớn tuổi của làng nghề Tương Bình Hiệp vẫn nhớ như in những thời khắc đặc biệt trong thế kỷ XX, đã ghi những dấu ấn quan trọng góp phần làm nên tên tuổi làng nghề Tương Bình Hiệp:

-   Vào cuối những năm 30, hai ông Năm Nhương và Ba Lắm đã về làng mở cơ sở làm sơn mài sau khi học xong lớp dạy nghề sơn mài ở Trường Mỹ nghệ Thực hành Thủ Dầu Một, mở ra một chương mới cho làng nghề đi vào chuyên nghiệp hóa.

-   Khoảng cuối thập niên 40, ông Lê Văn Có (quen được gọi là thầy giáo Có hay “giáo Sơn”) đã trở về làng truyền bá nghề làm sơn mài cho con cháu và các thanh niên trong làng, tạo điều kiện phổ cập nghề đến cộng đồng.

-   Trong thập niên 50, hai ông Trương Văn Thanh và Nguyễn Thanh Lễ đã gây dựng xưởng sơn mài Thanh Lễ, tạo cơ hội và thanh thế đưa tiếng tăm sơn mài Tương Bình Hiệp đi xa…

Với kỹ thuật sơn mài không ngừng được cải tiến và trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, làng nghề Tương Bình Hiệp phát triển khá bền vững và thợ sơn mài đất Thủ đã nổi tiếng khắp cả vùng Nam Kỳ lục tỉnh.

 

Công đoạn cẩn xà cừ – Ảnh: B.T.H (hcmufa.edu.vn)

Là một chủng loại khá đặc biệt, sơn mài có thể phân thành nhiều thể loại khác nhau như sơn lộng, sơn mài vẽ lặn, vẽ phẳng, vẽ nổi, thếp vàng bạc, sơn mài cẩn ốc, cẩn trứng, sơn khắc… Để làm thành một tác phẩm sơn mài là cả một quá trình đòi hỏi nhiều kinh nghiệm của người thợ. Tùy vào loại sản phẩm mà cốt sẽ được tạo bằng những chất liệu khác nhau, như gỗ dùng làm bàn ghế, tủ, bình; ván ép dùng làm tranh, hộp; gốm dùng làm bình, tượng; vải hay giấy dùng làm cốt cho những sản phẩm có kiểu dáng nhẹ, mỏng như bát đĩa, độc bình… Sau công đoạn phất vải, thông thường người thợ phải qua 5 công đoạn sơn là sơn bó, sơn hom, sơn lót, sơn quang thí, sơn quang… Sơn có thể từ 16 đến 30 lớp tùy vào sản phẩm là tranh khổ lớn, khổ nhỏ, cẩn ốc, cẩn trứng, dát vàng, dát bạc hay là một loại đồ mỹ nghệ cụ thể. Nếu trước đây người thợ phải mài sau mỗi lớp thì ngày nay họ đã có cải tiến, chỉ mài sau khi hoàn tất xong từng công đoạn, tiết kiệm được nhiều công sức và thời gian mà vẫn đảm bảo các yêu cầu về kỹ thuật tạo tác.

 

Độc bình với nhiều kiểu dáng lạ mắt – Ảnh: nguồn baovanhoa.vn

Trong những năm vừa qua, do nhu cầu thị trường, nhiều doanh nghiệp và nghệ nhân đã có khuynh hướng dùng sơn PU kết hợp làm lớp sơn phủ ngoài, giúp việc sản xuất trở nên giản tiện hơn. Với lợi điểm về giá thành, màu sắc phong phú, không mất nhiều công sức, sản phẩm làm ra nhanh và dễ dàng sản xuất hàng loạt, sơn mài sản xuất theo công nghệ mới đã tỏ rõ ưu thế, đáp ứng yêu cầu ngày càng đa dạng của khách hàng cả trong và ngoài nước. Có điều với cách làm sơn mài “giả” này, đã vô tình làm lu mờ những giá trị của ngành sơn mài truyền thống và làm mất danh tiếng làng nghề, dẫn đến việc vắng dần những sản phẩm được hình thành từ chất liệu sơn ta. Thực tế chính độ bóng và độ bền của sơn ta đã làm nên cái “hồn” của sơn mài, thể hiện được sức bền và vẻ đẹp lộng lẫy của sản phẩm, biến sơn mài thành một thứ “ngôn ngữ vượt thời gian”. Không lạ gì khi vẫn có những người sành điệu thích tìm đến với thể loại sơn mài truyền thống.

 

Đa dạng sản phẩm sơn mài “thị trường” – Ảnh: nguồn baovanhoa.vn

Đứng trước những qui luật nghiệt ngả của thị trường, sơn mài Việt Nam nói chung và sơn mài Tương Bình Hiệp nói riêng đang trong cơn chao đảo, cần lắm những người nhiệt tâm “giữ lửa” cho làng nghề tồn sinh. Với hàng trăm hộ làm nghề sơn mài, làng Tương Bình Hiệp có thể xem như một xí nghiệp thủ công đã cơ giới hóa, có giây chuyền sản xuất rạch ròi nhưng vẫn mang tính chất truyền thống gia đình. Nên chăng tìm một tiếng nói chung cho chất lượng sản phẩm và bảo tồn giá trị truyền thống, để sơn mài Tương Bình Hiệp mãi là một nét đẹp văn hóa đáng trân trọng, là niềm tự hào cho lớp thế hệ trẻ không chỉ hôm nay mà còn cả ngày mai…

                                                                                                                                                                         Mai Kim Thành